XIV-XV. Yüzyıllar Türk Edebiyatı

Yanıt Açıklaması: Türk edebiyatında ilk mevlid yazarlarından olan Süleyman Çelebi’nin iyi bir eğitim aldığı ve dinî bilgilere hakkıyla vâkıf olduğu eserlerinden anlaşılmaktadır.  Süleyman Çelebi, kimseye minnet etmeyen, eserinde devlet büyükleri ile ilgili hiçbir bilgi bulunmayan ve onlara şiirinde yer vermeyen bir şairdir. Onda Allah ve Peygamber sevgisinden başka bir şey yoktur. Şiirinde bunu en samimi şekilde aksettirmiştir.  Doğru cevap A’dır.

Yanıt Açıklaması: 1453’te Fatih’in İstanbul’u alması ile devletin iki yakası bir araya gelmiş, Bizans İmparatorluğu tarihe karışmıştır. Ayrıca Trabzon Rum Devleti ele geçirilmiş, Anadolu’da birlik sağlanmış, Balkanlarda elde edilen yeni topraklarla Osmanlı Devleti bir imparatorluk halini almıştır. Doğru cevap B’dir.

Yanıt Açıklaması: Anadolu’da mesnevi nazım şekliyle yazılan ilk müstakil Türkçe eserler, XIV. asra aittir. Bu gelene­ğin ilk müstakil eseri ise asrın başlarında 707/1307 tarihinde Yûnus Emre tarafından kaleme alınan Risâletü’n-nushiyye ’dir. Mehmet Çavuşoğlu, bu asır­da yazılan mesnevileri üç grupta incelemiştir: Manzum dinî destanlar: Bu tip mesneviler daha çok meclis ve kıraathanelerde okunmak, in­sanlara hem hoşça vakit geçirtmek hem de çeşit­li nasihatler vermek amacıyla oluşturulmuşlardır. Bunlar genellikle Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin gibi din büyükleri ile İbra­him Edhem ve Veysel Karanî gibi bazı ünlü sufîlerin hayatları etrafında teşekkül etmişlerdir. Ahmet Atilla Şentürk’ün dikkat çektiği gibi, hikâyenin manzum ve kafiyeli olarak okuyan ve dinleyenlere aktarıldığı bu mesnevilerde, insan, hayvan, tabiat manzarala­rı, savaş gibi tasvir çizilmesine imkân veren birçok unsurun bulunmasına rağmen, şairler tarafından çoğunda tek bir mısrada dahi edebî tasvire yer veril­memiştir.

Yanıt Açıklaması: Okunduğunda kolaylıkla söylenebilir gibi bir düşünceye yol açan, ancak hiç de kolay olmayan sanatlı söyleyiş özelliği ‘’ Sehl-i Mümteni’’ dir. Daha sonra mevlid yazanların kolay sandıkları bu husus, işe başladıkları anda, büyük bir zorluk olarak karşılarına çıkmış ve bunların hemen hepsi Süleyman Çelebi’nin etkisi altında kalmışlar; hatta onun beyitlerini ister istemez tekrar eder duruma düşmüşlerdir.

Yanıt Açıklaması: Ahmed-I  Dai’nin manzum ve mensur eserler vermiştir.Manzum eserleri:Çeng-name;Mensur eserleri ise: Ebu’l-leys-i Semerkandî Tefsirinin Çevirisi, Miftâhü’lcenne, Kitâbü’t-ta’bir-nâme Çevirisi, Tercüme-i Eşkâl-I Nasır-ı Tûsî, Teressül, Tezkiretü’l-evliyâ Çevirisi, Tıbb-I Nebevî, Vesîletü’l-mülûk li-Ehli’s-sülûk ve Yüz Hadîs Çevirisi olmak üzere dokuz tanedir.

Yanıt Açıklaması: Ahmed-î Daî

Yanıt Açıklaması: Ahmedî gibi Osmanlılara sonradan intisap eden Ahmed-i Dâ’î de Emir Süleyman’ın ölümünden sonra Çelebi Mehmed’e intisap etmiş ve Şehzade Murâd’a (II. Murâd) hoca tayin edilmiştir. Doğru cevap C'dir.

Yanıt Açıklaması: Fâtih, Osmanlı ülkesine dışardan gelen şairlere de yakınlık göstermiştir. Isfahanlı Hamîdî, böyle bir şairdir. Şirvan’dan gelen ve Fâtih’in sarayında yer tutan bir başka şair de Kabûlî’dir.

Yanıt Açıklaması: Türk edebiyatı tarihinde, didaktik ve lirik olmak üzere iki koldan gelişen bu dinî-ahlaki-tasavvufî mesnevilerin en yaygın olarak ilgi gördüğü dönem, XV. asır olmuştur. Harun Tolasa’ya göre, bu düşüncenin en önemli göstergesi “Mevlid” ve “Muhammediyye”lerdir. Nitekim İslam dininin kurucusu olan Hz. Muhammed’in hayatı, yaşayışı, sözleri, iç ve dış güzellikleri, mücadelesi ve mucizeleri etrafında anlatılıp yazılanlar, başından itibaren dinî mesnevilerimizin en esaslı konularını oluşturmuşlardır.

Yanıt Açıklaması: Ahmed-i Dâ’î, Çeng-nâme’sini, Ahmedî ise Tervîhü’l-ervâh’ını Emir Süleyman’a sunmuşlardır. Yine her iki şair, bu şehzadenin ölümü üzerine mersiyeler yazmışlardır. Süleyman Çelebi Mevlid’ini onun zamanında yazmış, Mehmed ise Işk-nâme (Tuhfe-nâme)’sini ona ithaf etmiştir.

Yanıt Açıklaması: Bu asrın önemli şairlerinden ve klasik Türk şiirinin kurucularından olan Ahmedî’nin (öl. 815/1412-13) İskender-nâme’si, bu dönemin hem en önemli mesnevilerindendir hem edebiyatımızda bu konudaki mesnevilerin ilki ve en başarılı örneğidir hem de Anadolu’da Nizâmî’nin İskender-nâme’sine yazılan ilk naziredir.

Yanıt Açıklaması: Padişah’ın nedimlerinden birine ilgi duyduğu şeklindeki bir söylenti üzerine hapse atılan Ahmed Paşa, “Kerem Kasidesi”ni yazarak Fâtih’e kendini affettirmiştir.

Yanıt Açıklaması: Fâtih’in emri ile bazı eserlerin tercümeleri de yapılmıştır. Bu eserler arasında, Kitâbu Usûl ve’l-erkân adı ile anılan Öklidis’in hendese alanında tanınmış eseri Kitâb-ı Öklidis, Kitâb-ı Mesâdarât ile Batlamyus’un ilm-i hey’et hakkında yazılan meşhur eseri Kitâb-ı Mecestî’si (asıl ismi Matimatikî Sintaksis), büyük dil ve fen âlimi Sibeveyh’in nahiv ilminde önemli eserinin Şeyh Ebu Said Sayrafî tarafından yapılan şerhi önde gelenlerdir. Kitab-ı Mukaddes ise Fâtih’ten çok önce tefsir edilmiştir.

Yanıt Açıklaması: Kaynakların verdiği bilgilere göre, Osmanlı’da ilk şiir söyleyen ve şiirlerinde mahlas kullanan (Murâdî) padişah da II. Murâd’dır. Edebiyatımızda şuara tezkireleri gibi önem­li eserlerden olan “nazire mecmuaları”nın Anadolu’da yazılan ilk örneğine II. Murâd devrinde rastlanır. Ah­laki, edebî, tarihî, tıbbî eserler ile siyaset-nâmeler, menâkıb-nâmeler, musikiye dair eserler, lügatler ve ansiklopedik eserler, ilim ve kültür hayatının ileri bir seviyeye çıkmasını sağlamıştır. Ancak bu eserler içe­risinde pozitif bilimlere, matematik ve felsefeye dair kitapların az olması dikkat çekicidir.

Yanıt Açıklaması: Fars edebiyatında da ilk nazire örnekleri on ikinci yüzyılda görülmeye başlanmıştır.

Yanıt Açıklaması: XV. asır mesnevi edebiyatımızın “sergüzeştnâme” ve “hasb-i hâller” adı altında toplanan mahsulleri, sayıca az olmalarına rağmen ilgi çekici örnekler olarak dikkat çekmektedirler. Eldeki bilgilere göre, bu türün ilk örneği Diyarbakırlı Halîlî’nin, asıl adı Gurbet-nâme olmasına ragmen daha çok Fürkat-nâme olarak tanınan eseridir. Edebiyatımızda özellikle XV. asrın ikinci yarısında gelişmeye başlayan yerlileşme temayülünün mahsullerinden olan mesnevi, sergüzeşt tarzında yazılmış orijinal bir eserdir. 876/1471-72 tarihinde aruzun “mefâîlün mefâîlün feûlün” kalıbıyla kaleme alınan mesnevi, 1334 beyitten oluşmaktadır.

Yanıt Açıklaması: Buna paralel olarak, yine XVI. yüzyıldan sonra ortaya çıkan ve musam­matlar içinde yer alan nazım şekilleri müsellesten ta‘şîre kadar, taştîr de dahil, varlıklarını müşterek ve ortak şiir yazma yönü ile bir başlangıç olan nazire türüne borçludurlar. Bu açıdan bakınca nazirenin Türk edebiyatında büyük bir işlevinin olduğunu ve şiir dünyamızı genişlettiğini de belirtmek gerekir. Bundan başka, şairlerin karşılıklı şiir söylemeleri, müşâ’are ise; aynı zaman içinde söylenen şiirlerdir. Bu yönü ile müşâ’are, nazirenin yaşanan zamanda­ki canlı örneği olarak görülmektedir. İşte bütün bu uğraşlar nazirenin Türk şiirindeki tesir ve gücünü de göstermektedir.

Yanıt Açıklaması: Fâtih’in sadrazamlarından olan Mahmûd Paşa, dönemin tanınmış şairlerindendir. Arapça, Farsça, Sırpça yanında Rumca da bilmektedir. Yeni ve orijinal söyleyişlere sahiptir. Şiirlerinde Adnî mahlasını kullanmıştır.

Yanıt Açıklaması: Türk dilinin Fâtih devrine kadar geçirdiği tarihî süreç, Altay, En Eski Türkçe, İlk Türkçe, Eski Türk­çe ve Orta Türkçe şeklinde dönemlere ayrılır. Bun­lardan ilk üç döneme ait metinler ele geçmemiştir. Bu sebeple bu devirler, faraziye (=varsayım) olarak görülür. Elde bulunan en eski metinler ise, Eski Türkçe (VII–XI. yüzyıllar) ile Orta Türkçe (XII-XV. yüzyıllar) dönemlerine aittir. Bu tasnife göre Fâtih devri, Orta Türkçenin son yüzyılını meyda­na getirir. Türkçenin bundan sonraki dönemleri­ne, Yeni Türkçe (XVI–XIX. yüzyıllar) ve Modern Türkçe (XX. yüzyıldan sonra) adları verilmiştir.

Yanıt Açıklaması: Abdülvâsi Çelebi, Halîl-nâme’de İbrahim peygamberin hayatını anlatırken, devrindeki hadiselere de yer vermiş, böylece eserindeki monotonluğu kırdığı gibi, eserini de güncelleştirmiştir. Hz. İbrahim’in peygamber oluşunun ardından sözü Çelebi Mehmed ile Musa Çelebi’ye getiren şair, iki şehzade arasındaki mücadeleleri anlatmış ve Mehmed Çelebi’nin galibiyetine yer vermiştir. Ayrıca Hz. İbrahim’in şahsında yeri geldikçe Çelebi Mehmed’i anlatmıştır.