Orta Çağ ve Yeni Çağ Türk Devletleri Tarihi

Yanıt Açıklaması: Gurlular karşısında kazandığı başarılardan sonra Harezmşah Alâeddin, 1207’de Maveraünnehir’e karşı giriştiği sefer ile bu büyük harekât başlamış oldu. Maveraünnehir seferi, Kara-Hıtayların mağlubiyeti ve Buhara’nın zaptı ile neticelendi. Buhara’da hâkimiyet esasen, bu şehrin imamlık, hatiplik gibi yüksek dini görevlerini babadan oğula ırsen intikal eder şekilde deruhte etmiş olan ve resilerine “sadr-ı cihan” denilen Burhan oğulları ailesinde idi ve bu otorite Kara-Hitaylar tarafından da tastik olunmuştu. Bu zaferden sonra, Alâeddin’in bölgede prestiji arttı ve Semerkand hükümdarı ile Maveraünnehir seyyid ve ulemasının kendisine meyletmesi söz konusu oldu. Bu başarılarının ardından mağrur hukümdarın eski lakaplarına ilave olarak, iskender-i sani ve sancar lakaplarını da aldığını görüyoruz ki, bu onun hem cihangirlik iddiasında bulunduğunu, hem de, kendisini Büyük Selçukluların varisi ve İslam dünyasının sultanı olarak gördüğü anlamına geliyordu.

Yanıt Açıklaması: Devletin siyasi olarak gelişimi ve ülke topraklarının Orta Asya’da hatırı sayılır bir genişliğe ulaşması Alâeddin Harezmşah devrinde oldu. Ancak, bundan önce 1193’ten itibaren Alâeddin Muhammed Tökiş/Tekiş zamanında Irak Selçuklularının son hükümdarı Tuğrul’un mağlup edilmesi ve ölümü (1194) üzerine Harezm devleti artık bir imparatorluk yapısını kazanmıştır.

Yanıt Açıklaması: Harezmşahlar Devleti, XI. yüzyılın sonlarında Büyük Selçuklu İmparatorluğu yöneticilerinden Kudbeddin Muhammed b. Anuş-Tigin’in, gelenek icabı, Harezmşâh unvanı ile Harezm valiliğine tayini ile başlayan ve oğlu Atsız devrinde, onun Selçuklulardan bağımsız hareket etmeye başlamasıyla gelişen süreçte kurulmuş oldu. Bu devlet, Selçuklu Sultanı Sancar’ın ölümünden sonra (1157), İl-Arslan (1156-1172) ve Tökiş/Tekiş (1172-1200) zamanlarında güçlendi. Türk kökenli sülale tarafından kurulan bu devlet, Alâeddin Muhammed (1200-1220) devrinde büyük bir imparatorluğa dönüştü fakat Moğol istilası ile de çöktü.

Yanıt Açıklaması: Harezmşahlar ülkesinde adalet ve yargı işleri kadılar tarafından yürütülmekteydi. Kaza hakkı şer’an hükümdara ait olduğu için, kadıların azli ve nasbı da onun tarafından yapılırdı. Devletin şer’i kaza ile mükellef bütün teşkilatı, pâyitahtakti kaza divanı tarafından idare edilir ve bunun başında, doğrudan-doğruya hükümdarın fermanı ile tayin edilen ve akzü’l-kuzat unvanını taşıyan bir âlim bulunurdu.

Yanıt Açıklaması: İzzetin Saltuk'tan sonra Saltuklular gerileme sürecine girdiler. yeni hükümdar Melik Muhammed, Gürcüler 'in Ani'yi 1174 yılında kesin olarak ele geçirmelerine engel olamadı. Doğru cevap A'dır.

Yanıt Açıklaması: Cihan Şah’ın ölümünden sonra yerine Hasan Ali geçti. Hasan Ali Merend yakınlarında Uzun Hasan Bey ile yaptığı savaşı kaybedip Horasan’a kaçtı. Ebu Said’den aldığı kuvvetlerle yeniden saldırıya geçtiyse de yine başarılı olamadı. Bu defa Hemedan taraflarına doğru kaçmaya çalıştı. Ancak Akkoyunluların takibi üzerine kendi hayatına son verdi. Bundan sonra Uzun Hasan Bey Kirman ve Bağdat’ı ele geçirerek Karakoyunlu Devleti’ni yıktı. Doğru cevap C’dir.

Yanıt Açıklaması: Tökiş, Kara-Hıtaylara iltica ederek, onlardan askerî yardım istedi. Harezm işlerine her vesile ile müdahale etmek için fırsat arayan ve kendilerini Harezmşahların metbuu sayan Kara-Hıtaylar, bu talebi kabul ettiler. Çok kuvvetli bir Kara-Hıtay ordusunun yardımı ile Tökiş’in Harezm’e yürüdüğünü haber alan Sultan Şah ve annesi, mukavemetin faydasızlığına hükmederek, taraftarları ve hazineleri ile birlikte, Harezm’i terk ettiler ve o sırada Horasan’ın en kuvvetli emiri ve Irak Selçuklularının nâibi mahiyetinde bulunan Melik Müeyyed Ay-Aba’nın yanına geldiler.

Yanıt Açıklaması: Kuvvetli bir edebi kültüre sahip olan Atsız’a Bahâü’d-din, Alâü’d-din, Ebu muzaffer ve Husam emirü’lmü’minin lakapları Atsız’a verilmiştir. Kutbü’d-dünya ve’d-din lakabı ise Kudbeddin Muhammed’e aittir

Yanıt Açıklaması: Danişmenliler Anadolu'da bir çok Türk beyliğini himayesine alsa da Anadolu'da Türk birliğini sağladıkları söylenemez.

Yanıt Açıklaması: Karamanoğulları (1256-1487) Nure Sofı’nın ölümünden sonra oğlu Kerimeddin Karaman Bey başa geçti. Karaman Bey’in hakim olduğu alan sarp ve korunaklı olduğu için, serbestçe hareket ediyordu. Selçuklu hükümdarı IV. Kılıçarslan, gücünden çekindiği için, Karaman Bey’in ele geçirdiği yerleri kendisine ‘İkta’ verdi ve bölgedeki hakimiyetini tanıdı (1256). Ermenek’te kurulan beylik onun adını almıştır.

Yanıt Açıklaması: Devlet hazinesinden istifade eden zümreler dışında bütün halk raiya adledilirdi. Bunlar emirlere uyar ve vergi veririlerdi. Bu kitle cihat ilan edildiği zaman yahut hudut bölgelerinde gönüllü olarak harbe iştirak edebilirdi. Tanınmış mezhep ve tarikat dışında dini zümreye girmek nizam ve asayişi bozmak emirlere karşı gelmek en ağır suçtu. Buna mütakip hükümdar halkı korumakla mükellefti. Teğiş fermanında adaletli olunmasını fazla vergi alınmamasını emretmiş. Siyasi ve hukuk bakımından birbirinden farksız olan bu kitle iktisadi bakımdan farklı zümrelere mensuptu. Büyük şehirlerde kasabalarda dış ölçülerde iş yapan tüccar sınıfı vardı. Devlet idaresini meşgul eden diğer bir unsur ise göçebelerdir. Bunlara otlak ve kışlak bulmak göç esnasında halkı onlardan korumak lazım gelirdi. Kabilelerinde devlete karşı vazifeleri vardı. Ödedikleri vergi miktarı birbirinden farklıydı. Orta çağ cemiyet hayatında adeta ilk planda gelen dini amilleri daima göz önünde tutmak gerekir. Fatimi hilafetinin kuruluşundan sonra onların suni Abbasi hilafetine karşı iran ve Afganistan sahalarında giriştikleri propaganda ilk Selçuklular devrinde son haddini bulmuş ve hassan sabahın kurduğu ismaili teşkilatı Selçukluların bütün çabalarına rağmen her tarafa yayılmış. Hanifilikten sonra Selçuklularda en fazla yayılmış olan mezhep şafiliktir. Şiilik kum kasan turşız rey ve ferahan gibi şehirlerde yayılmış. Harezm sahalarına gelince suniliğin eskiden beri hâkim olduğu bu erde din âlimleri arasında kelam ilminin en rasyonalist bir mezhebi olan mütezille 9. Yy da büyük gelişme göstermiş. Ve bu gelişme Moğol istilasından sonrada devam etmiş. Teğişin reyde ki şafilerin reisi sadrettin Muhammed b. El vazana karşı teveccüh göstermesi tanınmış sofi fakihlerinden şihabeddün el hüvekinin alahattinin en nüfuzlu müşavirlerinden olması dikkat çeker. Alahattinin en nasr yerine tirmiz seyidlerinden birini halife ilan etmesi siyasidir. Seyidler imtiyazlı bir sınıftı onlar başta olmak üzere müderrisler vezirler müzekkirler imamlar hatipler medrese öğrencileri din adamları şebekesini oluşturuyorlardı. Karahanlı devrinde nüfuz ve servet kazanarak siyasi rol oynayan aile reislerine sadrı cihan unvanı verilen el burhan binlerce talebeyi besleyip okutmuş. Şehir reisliği kadılık şeyhülislamlık gibi mühim vazifeler bunların elindeydi. Alahattinin halife karşısında Muaffak olamamasının sebebi bu din adamlarıdır. Yy ve sonrası büyük sufilerin teşkil ettiği tarikatların ortaya çıktığı dönemdir. Bu teşkilatlar bu dönemde maddi ve manevi büyük roller oynadılar. Necmettin bağdatinin kazandığı nüfuz örnektir. 12. Yy da Türk göçebelerin İslamlaşmasında ve teşkilatların kurulmasında önemli rol oynayan şahıs Ahmet yesevidir. Arslan baba adlı şeyh den eğitim almış. Türk sufi tarafından kurulan ilk büyük türk tarikatı önce mavaraünnehir Taşkent ve çevresiyle batı türkistanda etkili olmuştur. Sonra horasan iran ve azerbeycanda yayılan tarikat göçlerle anadoluya oradan balkanlara kadar yayılmıştır. Türkçeyi tarikat dili olarak kabul etmişler. Seyhun havzasının İslamlaşmasında etkili olmuşlar. İlim ve sanat açısından merkez ürgençti. Atsız 1141-42 de âlimleri buraya getirmiş. Kadı ebul fazl kirmani ebu Mansur abadi ebu Muhammed heraki yazar vetbib seyid İsmail cürcani.

Yanıt Açıklaması: Çaka Beyliği Anadolu’da kurulan ilk Türk beyliklerinden Anadolu’nun doğusunda kurulanlardan birisi değildir. Doğru yanıt “A” şıkkıdır.

Yanıt Açıklaması: Karakoyunluların ilk beyi Bayram Hoca’dır. O, Sincar Hakimi Pir Muhammed’i öldürerek yerine geçen Hüseyin Bey’in maiyetinde bulunuyordu.

Yanıt Açıklaması: Mardin Şubesi (1106-1409) Moğol baskını karşısında çaresiz kalan Kara Arslan, Dârâ, Habur, Nusaybin ve Resülayn’ın Artuklular’a geri verilmesi karşılığında Moğol hâkimiyetini tanıdı. Kara Arslan Moğol felaketini atlatınca onların tabiyetinde (1259-1291) uzun ve sakin bir hayat sürmüş ve bu sayede küçük Artuklu Devleti’ne bir buçuk asırlık bir ömür sağlamıştır. Bir çok hükümdar Moğol darbeleri ile taht, hayat ve devletlerini kaybederlerken Kara Arslan bu suretle Mardin Artukluları’nın hayatını uzatmıştır. Moğollar’ın 1260’ta Musul, 1281’de Suriye seferlerine Kara Arslan da

Yanıt Açıklaması: 1335 yılında İlhanlı hükümdarı Ebu Said Bahadır Han’ın ölümünden sonra Moğol hakimiyeti çöküş dönemine girmiştir ve Moğol Noyanları birbirleriyle çatışmaya başlamışlardır. Bu durum Doğu Anadolu’daki Türkmenlerin yavaş yavaş kendi hakimiyet bölgelerinde güçlenmelerinin yolunu açmıştır. Bu yüzden doğru cevap C'dir.

Yanıt Açıklaması: Diğer seçeneklerde yer alanlar Moğol İstilası sürecinde Batı Anadolu'da kurulan belli başlı Türkmen beylikleri arasında sınıflandırırken;  Dulkadiroğulları, Maraş ve Elbistan civarında ortaya çıkmış bir Türkmen beyliğidir ve Anadolu'da kurulan diğer beylikler arasında yer almaktadır.

Yanıt Açıklaması: Kemah Mengücükler beyliğinin merkezidir

Yanıt Açıklaması: Karakoyunluların ilk beyi Bayram Hoca’dır. O, Sincar Hakimi Pir Muhammed’i öldürerek yerine geçen Hüseyin Bey’in maiyetinde bulunuyordu. Hısn-ı Keyfa hakimi Melik Adil’in etrafında toplanan mahalli emirler Türkmenlerin bölgedeki hakimiyetini ortadan kaldırmak için Hüseyin Bey’i Batman yakınlarında Salat çayı kenarında karşıladılar. Askeri bakımdan üstün olan Türkmenler Melik Adil’in kuvvetlerini ağır bir yenilgiye uğratıp Melik Adil’i de esir aldılar. Bu savaşta Bayram Hoca büyük rol oynamış ve şöhreti daha da artmıştı. Kısa süre sonra Hüseyin Bey’i ortadan kaldırarak Türkmenlerin başına geçti. Doğru cevap B’dir.

Yanıt Açıklaması: Selçukluların genel valisi sıfatı ile Harezm’i 30 yıl idare eden Kutbeddin Muhammed, mükemmel bir idareci ve zeki bir siyaset adamı olarak, adil bir idare kurmuş, halkı hoşnut etmiş ve bilhassa ulema sınıfının sevgisini kazanmıştır.

Yanıt Açıklaması: Harezmşahlar ülkesinde adalet ve yargı işleri kadılar tarafından yürütülmekteydi. Kaza hakkı şer’an hükümdara ait olduğu için, kadıların azli ve nasbı da onun tarafından yapılırdı. Devletin şer’i kaza ile mükellef bütün teşkilatı, pâyitahtakti kaza divanı tarafından idare edilir ve bunun başında, doğrudan-doğruya hukümdarın fermanı ile tayin edilen ve akzü’l-kuzat ünvanını taşıyan bir âlim bulunurdu. Hem payitahtın en büyük kadısı, hem de devletin bütün kaza işlerinin amiri bulunan akzü’l-kuzat, kendi mahkemesinde kaza vazifesini gördüğü gibi, bütün memleketteki kadıların tayin, azil ve teftişide onlar tarafından yapılırdı.